حتما تصور ما از چیزی، خود آن نیست. تصویر ذهنی ما پس از شنیدن یک واژه از اطلاعاتی که درباره آن داریم به دست می‌آید. برای مثال وقتی کلمه «ضبط صوت» را برای اولین بار شنیدیم،بدون دیدن ضبط صوت هم می‌توانستیم تصویر ذهنی از این شی بسازیم.
اما آیا تصویر ذهنی ما کامل بود؟ تصویر ذهنی ما و نسبت دادن ویژگی‌ها به اشیایی که ندیده‌ایم براساس اطلاعاتی است که پیش از آن در اختیار داشته‌ایم. گاهی تصویر ذهنی ما کاملا با چیزی که در واقعیت وجود دارد، تطابق دارد. این حالت در مواردی اتفاق می‌افتد که اطلاعات اولیه ما کامل باشد.
اما این حالت، همیشه ممکن نیست. گاهی اطلاعات اولیه ما بسیار ناقص است، گاهی هم اصلا اطلاعات اولیه‌ای وجود ندارد. اولین کسانی که اسم «تلفن» را شنیدند؛ تصور کنید آن‌ها چه تصویری از تلفن در ذهن داشتند؟ یا اولین کسانی که اسم «برق» را شنیدند چه تصویری از برق داشتند؟ این حالت در مرور زمان کم‌رنگ شد.
پس از این که برق اختراع شد دیگر وسایلی که اختراع یا ساخته شدند وابسته به برق بودند. به همین علت، بعد از آن وقتی آدم‌ها اسم وسیله‌ای را می‌شنیدند که تا پیش از آن اسمش را نشنیده بودند، می‌توانستند یک تصویر ابتدایی از آن در ذهن‌شان بسازند. به همین ترتیب اطلاعات اولیه انسان تکمیل شد و تعداد مجهول‌های ذهن کم شد.
این روند تکاملی تا امروز نیز ادامه دارد. امروز، دیگر وقتی می‌گویند «وسیله الکترونیکی» آن وسیله هرچه باشد، تصویر ذهنی از آن داریم. آن وسیله با برق کار می‌کند. اطلاعاتش براساس صفر و یک طبقه‌بندی می‌شود. در ساخت آن ازسیم، پیچ، پلاستیک و... استفاده شده است.
اطلاعات اولیه ذهن ما به مرور زمان تکمیل می‌شود و بعد از شنیدن نام یک وسیله حتی اگر اسم آن کامل به ما گفته نشود، می‌توانیم تصویر ذهنی ناقصی از آن تصور کنیم.
انسان ها می‌توانند براساس اطلاعات اولیه،تصویر ذهنی خود را بسازند.
اما مشکل کجاست؟ مشکل از جایی ایجاد می‌شود که ما براساس تصویر ذهنی ناقص و مخدوش‌مان کارکرد آن وسیله را در حد تصور خودمان کاهش می‌دهیم و اسم وسیله‌ها یا پدیده‌ها را با هم قاطی می‌کنیم، وقتی ما اسم وسیله یا پدیده «X» را می‌شنویم و براساس اسم آن درباره، کارکردش قضاوت می‌کنیم، دانسته‌های خود را از آن وسیله یا پدیده محدود می‌کنیم و این محدودکردن باعث ایجاد مشکلاتی می‌شود.
وقتی ما اسم وسیله یا پدیده «X» را می‌شنویم و آن را براساس اسمش برای خودمان و دیگران تعریف می‌کنیم اطلاعات محدودی را وارد ذهن خودمان و دیگران می‌کنیم. این اطلاعات باعث می‌شود با شناخت آن پدیده یا وسیله، تصویر ذهنی محدود یا اشتباه در ذهن‌مان غالب شود.
این مساله درباره پدیده‌ها یا وسیله‌هایی که در کشور خودمان تولید نشده‌اند مصداق‌های زیادی دارد. روزهایی را به یاد بیاورید که برای اولین دفعه استفاده از اسم «جامعه اطلاعاتی» فراگیر شده بود. در آن روزها افراد زیادی نمی‌دانستند جامعه اطلاعاتی چیست و براساس اسم، آن را تعریف کردند. هنوز هم افرادی هستند که نمی‌دانند جامعه اطلاعاتی چیست ولی دیگر به روی خودشان نمی‌آورند!
این مساله درباره وسیله یا پدیده‌هایی که به نوعی با اینترنت در ارتباط هستند نیز اتفاق افتاده. واژه‌هایی مثل e-learning یا e-book و دیگر واژه‌هایی که عموما با پیشوند e به کار می‌روند نیز براساس اطلاعات اولیه هر کسی تعریف شد و این تعریف‌های اشتباه باعث شد ما تصوری از e-learning یا e-book داشته باشیم که آن تعریف با این پدیده‌ها هم‌خوانی ندارد.
در حقیقت ما تعریف دیگری را به اشتباه برای e-book و e-learning به کار می‌بریم. تعریف‌هایی که فقط بخشی از آن پدیده را توضیح می‌دهند. با دانستن تعریف دقیق پدیده‌ها یا وسیله‌ها می‌توان آن‌ها را شناخت و این شناخت باعث می‌شود بتوانیم از آن‌ها بهتر استفاده کنیم. آن‌چه در زیر می‌آید تعریف از e-book و e-learning و شناخت کارکردها و ویژگی‌های آنهاست.
تعریف e-book
e-book در لغت به معنی کتاب‌های الکترونیکی است. e-book را به اختصار می‌توان این‌گونه تعریف کرد: «ذخیره اطلاعات یک کتاب در قالب دیجیتال به صورتی که بتوان آن را روی صفحه کامپیوتر مشاهده کرد.»
کتاب‌های الکترونیکی روی دیسک فشرده، دیسک فشرده دیجیتالی،وب و دیگر فضاهای دیجیتالی منتشر می‌شود. کتاب‌های الکترونیکی، فقط نسخه‌های الکترونیکی شامل اطلاعات مکتوب و کلمه نیستند. در این کتاب‌ها صدا، تصویرهای ثابت و متحرک و پیوند به دیگر مطالب مرتبط نیز وجود دارد.
کتاب الکترونیکی یک فایل «HTML» اجرایی است. یک فایل که از تبدیل چندین فایل HTML شامل گرافیک، تصویر، متن و صدا یا موسیقی توسط یک نرم‌افزار خاص ایجاد می‌شود. بسیاری از منابع مرجع مانند فرهنگ آکسفورد، وبستر و‌بریتانیکا، علاوه بر چاپ روی کاغذ، روی دیسک‌های فشرده و وب‌سایت‌ها نیز گذاشته می‌شوند.
انواع مختلف کتاب‌های الکترونیکی
کتاب‌های الکترونیکی به دو صورت منتشر می‌شوند. برخی کتاب‌های الکترونیکی به صورت سنتی چاپ نمی‌شوند و فقط نسخه دیجتالی آن‌ها منتشر می‌شود. در این حالت، همه فرایند تولید یک کتاب با استفاده از نرم‌افزارهای کامپیوتری و در فضای الکترونیکی، انجام می‌شود.
قسمت دوم کتاب‌های الکترونیکی هم نسخه چاپی دارند هم نسخه الکترونیکی. ناشران در بیشتر مواقع ابتدا این کتاب‌ها را به صورت سنتی و روی کاغذ چاپ کرده‌اند و پس از آن نسخه الکترونیکی کتاب را تولید کرده‌اند. ساخت نسخه الکترونیکی کتاب‌های مرجع باعث سهولت استفاده آن‌ها شده است.
مخاطب به جای حمل یک کتاب سنگین و جست‌وجوهای زمان‌بر، یک لوح فشرده همراه خود دارد که همه اطلاعات روی آن قرار گرفته است. هم‌چنین سیستم جست‌وجو در این نسخه‌ها سریع عمل می‌کند.
استفاده هم‌زمان از قابلیت‌ها
همان‌طور که گفته شد در کتاب‌های الکترونیکی قابلیت استفاده هم‌زمان از صدا، متن و تصویر وجود دارد. این کتاب‌ها براساس استفاده از قابلیت‌هایشان نیز تقسیم می‌شوند.
گروه اول شامل کتاب‌هایی است که در آن‌ها فقط متن، یعنی کلمه وجود دارد. در این کتاب‌ها از صدا و تصویرهای ثابت و متحرک هیچ استفاده‌ای نمی‌شود.
گروه دوم، کتاب‌های الکترونیکی هستند که تصویرهایی که می‌توان آن‌ها را در نسخه‌های چاپی هم دید، در آن‌ها وجود دارد. اگر کتاب هم نسخه‌چاپی داشته باشد هم الکترونیکی، در بیشتر مواقع این تصویرها از نسخه چاپی کتاب اسکن می‌شوند و در اختیار مخاطب قرار می‌گیرند. تا این جای کار اتفاق خاصی نیفتاده است!
گروه سوم کتاب‌های الکترونیکی هستند که در برنامه‌نویسی آن‌ها جایی نیز برای تصویرهای متحرک در نظر گرفته شده است. در این کتاب‌ها علاوه بر متن و تصویرهای ثابت، از تصویرهای متحرک نیزاستفاده شده است. این تصویرها می‌تواند به صورت قسمتی از یک فیلم باشد، یا تصویرهایی که برای همان صفحه از کتاب الکترونیکی طراحی شده‌اند.
گروه چهارم این کتاب‌ها، کتاب‌های الکترونیکی سخن‌گو هستند. این دسته کتاب‌های الکترونیکی با استفاده از امکانات صوتی طراحی شده‌اند. در نوشتن برنامه این کتاب‌ها، صفحه‌هایی از کتاب به جای متن، صداست.
آخرین گروه، کتاب‌های الکترونیکی که کامل‌ترین نوع آن است، کتاب‌های الکترونیکی «چند رسانه‌ای» است. در این گروه، کتاب‌ها، علاوه بر این که از تصویرهای متحرک و ثابت و صدا استفاده شده است، امکان جست‌وجو و تحقیق نیز برای مخاطب در نظرگرفته شده است. در این کتاب‌ها به مطالب مرتبط با کتاب اصلی لینک داده شده است.
هم‌چنین امکان جست‌وجوی این کتاب‌ها پیشرفته است. کتاب‌های چند رسانه‌ای بیشتر شامل کتاب‌های قطور مانند دایره‌المعارف و فرهنگ لغت است. کتاب‌های الکترونیکی در محیط وب، بیشتر در قالب PDF ، HTML یا متن ساده در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد.
برای مطالعه برخی از این کتاب‌ها باید همه کتاب را کپی کرد و برای مطالعه برخی دیگر می‌توان فقط مبحث مورد نظر را کپی کرد.
مواد لازم برای ساخت کتاب
فرایند تولید کتاب‌های الکترونیکی پیچیده‌تر و طولانی‌تر از کتاب‌های چاپی است. در جریان آماده‌سازی کتاب‌های الکترونیکی مرحله‌ای به نام «ساخت نرم‌افزار» وجود دارد که چاپ کتتاب‌های سنتی آن را ندارد. تولید کتاب‌های الکترونیکی و چاپی یک وجه مشترک دارد.
لزوم وجود متن کتاب! اولین مرحله تولید کتاب‌های الکترونیکی با کتاب‌های سنتی مانند هم است. ابتدا باید متنی وجود داشته باشد تا براساس آن کتابی به چاپ رسد. مرحله بعد از وجود متن مکتوب، در کتاب‌های الکترونیکی، انتخاب یا طراحی نرم‌افزاری برای تبدیل این مطالب به قالب الکترونیکی است.
این مرحله طولانی است. متخصص این فن براساس نظر نویسنده،ناشر و ویژگی‌های مخاطبان تصمیم می‌گیرد کتاب را در کدام یک از گروه‌های کتاب الکترونیکی قرار دهد. پس از آن کتاب به معرفی نیاز دارد. معرفی کتاب‌های الکترونیکی در کشورهایی که استفاده از اینترنت در آن‌ها همه‌گیر است، آسان‌تر است.
ناشران این کتاب‌ها در کشورهای پیشرفته با معرفی کتاب‌شان در سایت‌های اینترنتی، که تصور می‌شود جامعه آماری مخاطبان کتاب‌های الکترونیکی و استفاده‌کنندگان یکی باشد، امکان فروش بیشتر کتاب‌شان را فراهم می‌کنند.
نرم‌افزار مورد استفاده
بیشتر کتاب‌های الکترونیکی با استفاده از دو نرم‌افزار ساخته می‌شوند. گروه اول نرم‌افزارهایی که فایل‌های HTML را به فرمتی غیر از EXE تبدیل می‌کنند. گروه دوم نیز نرم‌افزارهایی که فایل‌های HTML را به EXE تبدیل می‌کنند.
یکی دیگر از روش‌های رایج برای ساخت کتاب‌الکترونیکی، عرضه مطالب در قالب PDF است که توسط کاربران «مکینتاش» نیز قابل خواندن است و برای کار با این قالب یا تبدیل فایل‌های word به PDF باید مجموعه نرم‌افزاری Adobe Acrobat از جمله Reader، Winter و Distiller یا سایر نرم‌افزارهای کار با فایل‌های PDF را در اختیار داشته باشید.
اما معمولا مخاطبان کتاب‌های الکترونیکی قالب EXE را ترجیح می‌دهند. قالب‌های EXE همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، ساخته می‌شوند.
ویژگی‌های کتاب‌های الکترونیکی
استفاده از کتاب‌های الکترونیکی پنج ویژگی مشخص دارد:
ـ اطلاعات پردازش شده می‌توانند به سرعت جابه‌جا شود. با توسعه میکروچیپ‌ها، فن‌آوری فایبراپتیک و اینترنت، ارتباطات دیجیتال می‌تواند به سهولت هرچه تمام‌تر و فورا منتقل شود. کتاب‌های ا لکترونیکی می‌تواند به صورت کپی (Download) و یا به شکل ضمیمه (Attachment) به ایمیل فرستاده شوند. هم‌چنین این کتاب‌ها در دیسکت یا CD-ROM ذخیره می‌شوند.
ـ تشویق بیشتر برای ادامه خواندن، سهولت نگهداری و فراگیری مطالب و توانایی بیشتر در کنترل مطالب از جمله موارد بسیار مهم برای خواننده است.
یک کتاب الکترونیکی با امکاناتی مثل وجود فرامتن، امکان تبادل بینابین مطالب و نیز مرور هم‌زمان آن‌ها با یکدیگر را فراهم می‌کند. این را حتی در جست‌وجو به ویژه برای افرادی که با مطالب تحقیقاتی سروکار دارند بسیار مهم است.
ـ شما می‌توانید به مطالب کتاب‌های الکترونیکی گوش دهید. نرم‌افزارهایی چون Microsoft Reader از امکانات بسیار خوبی از جمله خواندن متون برخوردار هستند. این ویژگی فقط یک سرگرمی نیست، اما برای افرادی مثل نابینایان یا کسانی که مشکل خواندن مطالب را دارند،نویدبخش عصری تازه درآموزش و اطلاع‌رسانی است. هم‌چنین این کتاب‌ها امکان خوبی برای بزرگ کردن مطالب دارند.
ـ در حال حاضر مردم دسترسی بیشتری به اطلاعات دارند و می‌توانند براساس آن تصمیم بهتری بگیرند. در مقایسه با قالب‌های رایج متنی، کتاب‌های الکترونیکی در عین دسته‌بندی مطالب به صورت فهرست یا موضوعی، به صورت وحدت‌یافته تبادل آن‌ها با یکدیگر را همراه با سهولت در جست‌وجو فراهم می‌کند.
ـ بیشتر مردم برای نوشتن یا خواندن مطالب از طریق رایانه از نرم‌افزارهایی مانندword استفاده می‌کنند. به عنوان مثال یکی از مشکلات نرم‌افزار word این است که مطلبی که در یک نسخه آن مثل word یا در یک ویندوز فارسی‌ساز نوشته می‌شود، به سادگی در نسخه دیگر این نرم‌افزار قابل اجرا نیست.
به طوری که اگر شما آن را به رایانه دیگری که دارای نسخه دیگری است،ببرید به‌ویژه اگر آن مطلب به زبانی غیر انگلیسی نوشته شده باشد، ممکن است به همان دقت اجرا نشود. هم‌چنین ممکن است بسیاری از افراد برای خواندن مطلبی که در قالب PDF در اختیار دارند،نرم‌افزارهای ویژه اجرایی PDF را نداشته باشند و حتی نام آن‌ها را نیز نشنیده باشند.
مشکل بسیار مهم‌تری که در این بین وجود دارد قیمت بسیار بالای این‌گونه نرم‌افزارهاست. فقط قیمت بسته Office محصول شرکت مایکروسافت بیش از 350 دلار است که برای یک نرم‌افزار قیمتی بالاست. اما کتاب‌های الکترونیکی که در فرمت EXE هستند، این مشکل را نیز حل کرده‌اند.
یعنی شما کتاب الکترونیکی خود را صرف‌نظر از نوع سیستم‌عامل یا وجود نرم‌افزاری برای خواندن آن نه تنها ساده‌تر از ورق زدن یک روزنامه خواهید خواند، بلکه از امکانات بسیار جالب دیگر آن نیز بهره‌مند خواهید شد و حتی می‌توانید از درون کتاب برای نویسنده آن ایمیل بفرستید.
از جمله مشکلات دیگر این است که خواندن مطالب طولانی از طریق این‌گونه نرم‌افزارها به دلیل نبود تعبیه یا اجرای ساده Hyper link ها و نیز نبود تبادل بین مطالب، برای خواننده بسیار خسته‌کننده خواهدبود. اما در یک کتاب الکترونیکی، مطالب بسیار طولانی مانند نسخه کامل کتاب مقدس را می‌توان به صورت کلیک روی فهرست‌ها و دسته‌بندی‌ها به ساده‌ترین شکل مرور کرد.
چرا ناشران، کتاب الکترونیکی تولید می‌کنند
ناشران از تولید کتاب‌های الکترونیکی سود زیادی بردند. مهم‌ترین مزایای نشر کتاب در محیط وب برای ناشران را می‌توان به گروه‌های زیر طبقه‌بندی کرد:
ـ انتشار یک نسخه از کتاب‌های الکترونیکی در محیط وب و دسترسی هم‌زمان همه خوانندگان به آن از مزایای این کتاب است. نشر یک کتاب الکترونیکی در محیط وب برای ناشر هزینه جانبی ندراد. ناشر در این شیوه نشر کتاب، برای کاغذ و چاپ‌خانه، هزینه‌ای پرداخت نمی‌کند. اما ناشر باید هزینه‌هایی برای طراحی گرافیکی، خرید فضا در محیط وب،حفظ و نگهداری سایت و خرید تجهیزات کامپیوتری بپردازد. باید توجه کرد که ناشر بیشتر هزینه تولید کتاب‌های الکترونیکی را یک بار پرداخت می‌کند.
هم‌چنین ناشر در تولید کتاب‌های الکترونیکی هزینه‌ای برای انبار کردن کتاب نمی‌پردازد. او کتاب را به اندازه‌ای تولید می‌کند که مشتری وجود دارد. انبار کردن کتاب باعث آسیب دیدن نسخه‌های چاپی می‌شود. اما نسخه‌های الکترونیکی این مشکل را ندارند.
ـ توزیع یکی دیگر از مسائلی است که حذف آن از چرخه نشر به سود ناشر است. توزیع کتاب‌های الکترونیکی آسان‌تر از نسخه‌های چاپی است. علاوه بر کیفیت توزیع، هزینه توزیع کتاب‌های الکترونیکی کمتر از نسخه‌های است. هم‌چنین کتاب‌های الکترونیکی در زمان توزیع آسیب نمی‌بینند.
ـ کتاب‌های الکترونیکی برگشت نمی‌خورند! از هر کتاب الکترونیکی یک نسخه تولید می‌شود و آن نسخه به فروش می‌رسد.
ـ خرید کتاب‌های الکترونیکی آسان‌تر است. شما با داشتن یک کارت اعتباری می‌توانید در هر جای دنیا که باشید کتاب مورد نظرتان را خریداری کنید. در خرید نسخه‌های چاپی کتاب حتما باید به کتاب‌فروشی‌ای مراجعه کنید که آن کتاب را داشته باشد. هم‌چنین نسخه‌های الکترونیکی تمام نمی‌شود اما تعداد نسخه‌های چاپی محدود است. ناشر دیگر نگران کم بودن تعداد کتاب‌ها نیست.
چرا مخالفت می‌کنیم؟
دیگر پذیرفته‌ایم که هر پدیده یا وسیله جدیدی که وارد می‌شود، ابتدا با حضورش مخالفت شود. اما کم‌کم منفعت‌هایی که از حضور آن پدیده یا وسیله به خود ما می‌رسد، آن‌قدر زیاد می‌شود که دیگر مخالف حضورش نیستیم. یکی دیگر از دلیل‌های مخالفت با پدیده‌ها نشناختن آنهاست.با به دست آوردن شناخت کافی می‌توان از پدیده‌ها یا وسیله‌ها استفاده بهتری کرد.
شناخت بهتر ویژگی‌های e-book و استفاده ازآن هم به سود ناشر است هم مخاطب. دراین بین کسی ضرر نمی‌کند. پس چرا هنوز e-book را به عنوان یک کتاب نپذیرفته‌ایم؟
